بقیة اللهبقیّةالله در معانی باقی گذارده خداوند، امام معصوم (علیه السلام) و حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به کار رفته است. فهرست مندرجات۱.۱ - ریشه بقیه ۲ - بقیه ضرب‌المثل فضیلت ۳ - واژه «بقیة الله» در قرآن ۳.۱ - واژه بقیه با اضافه به الله ۳.۲ - واژه بقیه بدون اضافه به الله ۴ - نتیجه بررسی آیات ۵ - مقصود از بقیة الله در آیه ربا ۵.۱ - سود حلال ۵.۲ - اعم از مال دنیا و غیره ۵.۳ - قسط و عدل ۵.۴ - معانی دیگر ۶ - نتیجه‌گیری از آیه ربا ۶.۱ - بقیة الله بودن انبیا و اوصیا ۶.۲ - بقیة الله بودن حضرت ولی عصر ۶.۲.۱ - گواه بر مدعا ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - بقیه در لغتبقیه در لغت به معنای باقی مانده، بازمانده و زیادی چیزی آمده است. ۱.۱ - ریشه بقیهاین واژه از ریشه «ب‌‌ـ‌‌ق‌‌ـ‌‌ی» در برابر فناست، از این رو دربردارنده نوعی ثبات و دوام و به معنای باقی‌‌مانده ثابت و پایدار است. [۴]
التحقیق، ج۱، ص۳۱۷، «بقی».
۲ - بقیه ضرب‌المثل فضیلتواژه مذکور نزد عرب به صورت ضرب‌المثلی برای خوبی و فضیلت نیز به کار می‌‌رود: «فلانٌ بقیة‌‌القوم» یعنی آن شخص از برگزیدگان قوم است. [۵]
اقرب الموارد، ج۱، ص۱۹۱.
[۶]
لغت نامه، ج۳، ۴۲۵۹.
۳ - واژه «بقیة الله» در قرآنواژه «بقیة الله» در قرآن دو نوع کاربرد دارد: ۳.۱ - واژه بقیه با اضافه به اللهواژه «بقیة الله» در قرآن تنها یک بار و در داستان حضرت شعیب (علیه السلام) آمده است که وی پس از برحذر داشتن قوم خویش از کم‌فروشی در داد‌و‌ستدها فرمود: آنچه خداوند برای شما باقی گذارده بهتر است برای شما، اگر ایمان داشته باشید: «بَقِیَّةُ اللّهِ خَیرٌ لَکُم اِن کُنتُم مُؤمِنینَ». ۳.۲ - واژه بقیه بدون اضافه به اللهواژه «بقیه» بدون اضافه به «الله» و دیگر مشتقات از ریشه بقاء در موارد متعددی به کار رفته و در آنها از مسائلی چند سخن به میان آمده است؛ مانند لزوم دوری جستن از سود حاصل از ربا، ماندگار بودن خدای متعالو آنچه نزد اوست، باقی ماندن آخرتو رزق الهیو اظهار شگفتی از نبودن بقایایی از نسل قدیم که [۱۵]
دائرة المعارف قرآن کریم، ج۶، ص۱۴.
از فساد در زمین نهی کنند.
۴ - نتیجه بررسی آیاتبررسی آیات یاد شده نشان می‌‌دهد که اساساً، بقا و ماندگاری تنها از آن خدای متعال و اسمای حسنای وی [۱۷]
تفسیر موضوعی، ج۷، ص۲۱۳.
و چیزی است که وجهه خدایی داشته: «و یَبقی وجهُ رَبِّـکَ...»یا نزد او باشد: «و ما عِندَاللّهِ باق»و جز آن از بین رفتنی است: «کُلُّ مَن عَلَیها فَان»، «ما عِندَکُم یَنفَدُ»، چنان که سودی که از راه حرام (ربا) به دست آید ناپایدار است: «یَمحَقُ اللّهُ الرِّبوا».
۵ - مقصود از بقیة الله در آیه ربانظرات مختلفی درباره مقصود از بقیة الله در آیه ربا داده شده است. ۵.۱ - سود حلالمقصود از بقیّة الله در آیه یاد شده سود حلالی است که پس از رعایت پیمانه صحیح و دقیق باقی می‌‌ماند [۲۴]
الکشاف، ج۲، ص۴۱۸ـ۴۱۹.
، از این رو مال باقی مانده و متمایز از حرام به «الله» اضافه گشته و چنین اضافه‌‌ای حاکی از نوعی شرافت و ارزش است. [۲۷]
الکشاف، ج۲، ص۴۱۸ـ۴۱۹.
[۲۸]
التحریر والتنویر، ج۱۲، ص۱۳۹ـ۱۴۰.
۵.۲ - اعم از مال دنیا و غیرهبرخی گفته‌‌اند: مراد از بقیة الله یا مالی است که در دنیا در دست شخص می‌‌ماند یا ثواب خدا (که در آخرت به او می‌‌رسد) یا خشنودی خداست (که نصیب وی می‌‌گردد) و در هر سه صورت بقیة الله خیر است، زیرا اگر مراد از بقیة الله مال باشد خیر بودن آن از این روست که چنین شخصی که در داد و ستد خویش به سود حلال بسنده می‌‌کند، مورد اعتماد مردم واقع می‌‌شود و معامله او رونق یافته، از این راه درهای روزی بر روی او گشوده می‌‌شود و اگر آن را بر ثواب اخروی حمل کنیم، روشن است که دنیا و آنچه در آن است فانی می‌‌شود و ثواب و اجر اخروی، جاوید و از این جهت خیر است و اگر آن را به خشنودی خداوند معنا کنیم خیر بودن بقیة اللّه نیازی به توضیح ندارد. [۲۹]
التفسیر الکبیر، ج۱۸، ص۴۲.
۵.۳ - قسط و عدلبرخی محققان، «بقیة‌‌الله» را در آیه یاد شده به قسط و عدل تفسیر کرده و گفته‌‌اند: خدای سبحان مال را زینت زندگی دنیا می‌‌داند ؛ اما قسط و عدل را جزو بقیة‌‌الله و باقیات صالحات دانسته، می‌‌فرماید: اگر قسط و عدل را رعایت کنید عدل الهی زنده می‌‌شود و این برای شما بهتر است و می‌‌ماند. [۳۱]
تفسیر موضوعی، ج۷، ص۲۱۲ـ۲۱۳.
۵.۴ - معانی دیگرمفسران به معانی دیگری نیز مانند اطاعت و انقیاد، رزق، موجود مبارک و ارزشمند و رحمت و فضل اشاره کرده‌‌اند. [۳۲]
جامع‌‌البیان، مج۷، ج۱۲، ص۱۳۱-۱۳۲.
[۳۴]
الکشاف، ج۲، ص۴۱۸.
۶ - نتیجه‌گیری از آیه ربابه نظر می‌‌رسد همه این موارد از باب بیان مصداق باشد و از این رو بر آنها بقیة الله اطلاق شده است و آیه مورد بحث گرچه در مورد خاصی نازل شده؛ اما با توجه به جامعیت و گستردگی ویژه قرآن می‌‌توان بقیّة الله را بر هر وجود سودمند و پایداری که از سوی پروردگار برای بشر مانده و مایه رحمت و خیر و سعادت او شده باشد به کار برد. [۳۶]
دائرة المعارف قرآن کریم، ج۶، ص۱۵.
۶.۱ - بقیة الله بودن انبیا و اوصیااز این رو انبیای الهی، امامان و رهبران دینی می‌‌توانند‌‌از بارزترین مصادیق «بقیة‌‌الله» باشند، چنان‌‌که در جوامع روایی بر ائمه طاهرین (علیهم السلام) تطبیق شده است. ۶.۲ - بقیة الله بودن حضرت ولی عصرچون حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آخرین امام و تنها بازمانده انبیا و امامان و آخرین ذخیره الهی و یگانه حجت خداوند در روی زمین برای حفظ جوامع انسانی و از بهترین مصداق‌های اسمای حسنای الهی و مظاهر قسط و عدل [۳۹]
تفسیر موضوعی، ج۷، ص۲۱۳.
است، می‌‌تواند از روشن‌‌ترین مصادیق «بقیّة اللّه» به شمار آید.
۶.۲.۱ - گواه بر مدعاگواه این مدعا آن است که‌‌افزون بر ادعیه و زیارات، در روایات فراوانی، از آن حضرت به «بقیّة اللّه» تعبیر شده است؛ امام صادق (علیه السلام) فرمود: هرگاه خواستید به او خطاب کنید بگویید: «السلام علیک یا بقیة اللّه». سپس به آیه شریفه «بقیة‌‌الله خیر لکم»استشهاد فرمودند. بر پایه روایتی از امام باقر (علیه السلام)اولین جمله‌‌ای که امام زمان (عج) هنگام ظهور بر زبان می‌‌آورند آیه شریفه «بَقِیَّةُ اللّهِ خَیرٌ لَکُم...» است و آنگاه می‌‌فرمایند: «أنا‌‌بقیّة اللّه و حجّته و خلیفته؛ منم آنچه خداوند برای شما باقی گذارده و حجت و خلیفه او». [۴۳]
کنزالدقائق، ج۶، ص۲۲۶.
۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن. |